ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 11، بهمن 1403 ، شماره پی در پی 105

بررسی رویکرد براعت استهلالی دیباچه ها، با تکیه بر روش تحلیل گفتمان

صفحه (181 - 198)
فرشید جعفری ، عفت نقابی (نویسنده مسئول)، حبیب‌الله عباسی ، سید مرتضی میرهاشمی
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1403

چکیده

زمینه و هدف: نویسندگان متون برجسته نثر فنّی در شاهکارهای نثر خود جهت هنرنمایی، زیبایی سخن و جلب نظر مخاطبان، غیر از اینکه دیباچه اثر خود را به انواع صنایع ادبی آراسته اند، تحت تأثیر گفتمان عصر خود نیز بوده اند؛ بطوری که مدخل کلامشان از نظر زبانی، ادبی و ساختاری متمایز از متن کتاب و براساس رویه گفتمانی دوره مؤلف است. بدینسان بررسی دیباچه این نوع از نثر ادبی از زوایای مختلف بلاغی و تحلیل گفتمانی درخور توجّه بیشتری است. جنبه براعت استهلالی این دیباچه ها، مسأله ای است که کمتر مورد توجّه محقّقان این نوع از متون ادبی بوده است.

روشها: در این جستار تلاش کرده ایم با بهره گیری از روشها و الگوهای تحلیل گفتمان و شیوه توصیفی و تطبیقی، رویکرد براعت استهلالی دیباچه متون برجسته نثر داستانی اعمّ از کلیله و دمنه، مرزبان‌نامه و گلستان و نثر تاریخی اعمّ از راحه ‌الصدور ترجمه تاریخ یمینی و تاریخ جهانگشا را واکاوی کنیم. این رویکرد را میتوان در شاخصه هایی چون واژه، جمله یا عبارت، مفاهیم کلّی و مفاهیم پنهان دیباچه ها و با توجّه به شگردهای بیان هنری تشخیص و نشان داد.

یافته ها: با بررسی رویکرد براعت استهلالی گفتمان دیباچه ها دریافتیم که دیباچه هرکدام از متون مورد تحقیق به واسطه نوع نگرش، جایگاه اجتماعی و مقام نویسنده با گفتمان‌ رایج دوره خود نگاشته شده اند. به گونه ای که کتابهای تاریخی از لحاظ کمّی بیش از کتب داستانی به رسالت براعت استهلالی دیباچه توجّه داشته اند؛ لیکن از منظر تحلیل کیفی گفتمانی، در دیباچه کتابهای مرزبان‌نامه، گلستان و راحه ‌الصدور به جنبه براعت استهلالی عبارات دیباچه، توجّه کاملتری به تبیین موضوعات و بنمایه های متن شده است.

نتیجه گیری: با تحلیل شیوه گفتمان حاکم بر دیباچه ها که به مضامین متن نیز تسرّی یافته ، به این نتیجه رسیدیم که در دیباچه کلیله و دمنه دو نوع گفتمان ادبی و سیاسی حاکم است و رقابت وراوینی با نصرالله منشی در نوع نثر، گفتمان غالبی است که در دیباچه مرزبان‌نامه به وضوح مشخّص است. پرداختن سعدی به اخلاق، منجر به تقویت گفتمان وعظ در دیباچه گلستان شده است. نوع نگارش و کاربرد انواع صنایع ادبی و اشعار در دیباچه راحه ‌الصدور، دو گفتمان اعتبار تاریخی و اعتبار ادبی برجسته اند. در نثر جرفادقانی نیز گفتمان اعتبار تاریخی و پایبندی به متن، پررنگتر از گفتمان رقابت منشیانه دیده میشود. در دیباچه تاریخ جهانگشا علاوه بر گفتمان تاریخی و ادبی، با نوعی گفتمان فرهنگی روبروییم که در برخی از خاندانهای تاریخی ایرانی قابل مشاهده است.

کلمات کلیدی
نثر فنّی , متن داستانی , متن تاریخی , تحلیل کمّی و کیفی

• اشرف‌زاده، رضا (1402)، بررسی و لایه توصیف در مفاخره ها و رجزخوانیهای گرشاسبنامه و بانو گشسبنامه؛ براساس نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، مجله بهار ادب، سال ششم، دوره 16، پیاپی 85، صص 1-15
• بشیر، حسن (1385)، تحلیل گفتمان دریچه ای به روی کشف ناگفته ها، تهران، چاپ چهارم، دانشگاه امام صادق (ع)
• بهار، محمدتقی (1349)، سبک شناسی نثر، جلد اول، تهران، انتشارات امیرکبیر.
• جرجانی، میر سیّد شریف (1377)، تعریفات: فرهنگ اصطلاحات معارف اسلامی، ترجمه حسن سیّد عرب، سیما نوربخش، تهران، نشر فروزان روز.
• جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر (1374)، ترجمه تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، چاپ سوم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
• جوینی، عطاالملک (1391)، تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح حبیب اله عباسی، ایرج مهرکی، چاپ سوم، تهران، انتشارات زوّار.
• حیدری، فاطمه (1398)، «نگاهی به روش‌شناسی تحلیل گفتمان»، مجله عیارپژوهی در علوم انسانی، سال دهم، شماره اوّل، پیاپی 19، 73-92
• دهخدا، علی اکبر، لغت نامه.
• راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1301)، راحه ‌الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق، تصحیح محمد اقبال، هلند، چاپخانه بریل لیدن.
• ریاحی زمین، زهرا (1396)، «بررسی ساختار دیباچه مثنوی ها تا قرن هفتم هجری»، فصلنامه پزوهش های ادبی، سال 15، شماره 59، صص 33-62.
• سجادی، ضیاءالدین (1372)، دیباچه نگاری در ده قرن، تهران، انتشارات زوّار.
• سعدی، مصلح بن عبدالله (1376)، گلستان، تصحیح خطیب رهبر، چاپ یازدهم، تهران، انتشارات صفی علیشاه.
• شریعت، رضوان (1370)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، انتشارات هیرمند.
• صالحی‌زاده، عبدالهادی (1390)، نکاتی تحلیلی و روش‌شناختی درباره تحلیل گفتمان (با نگاهی به پژوهش‌های ایرانی)، معرفت فرهنگی و اجتماعی
• عبّاسی، حبیب اله، معرفت، شهره (1393)، «مقایسه ی تحلیلی و تطبیقی عنوان های«یکی بود یکی نبود» جمالزاده و «الوثبه الاولی» محمود تیمور»، فصلنامه ی لسان المبین، سال پنجم، شماره 15، صص 101-120.
• عوفی، محمّد (1324)، لباب الالباب، تصحیح ادوارد براون، چاپ لیدن
• فرشیدورد، خسرو (1382)، درباره ی ادبیات و نقد ادبی، جلد دوّم، چاپ چهارم تهران، انتشارات امیرکبیر.
• فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها
• کاشفی، حسین بن علی (1369)، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به اهتمام میرجلال الدین کزّازی، تهران، نشر مرکز.
• منشی، نصر ابن محمد بن عبدالحمید (1328)، کلیله و دمنه، به اهتمام و تصحیح عبدالعظیم غریب، چاپ ششم، تهران، چاپخانه علمی.
• میرزایی، خلیل (1395)، کیفی‌پژوهی: پژوهش، پژوهشگری و پژوهش‌نامه نویسی،تهران، انتشارات فوژان.
• نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی (1327)، چهارمقاله، تهران، تصحیح محمد قزوینی، انتشارات ارمغان.
• وراوینی، سعدالدین (1335)، مرزبان نامه، تصحیح محمد روشن، جلد اول، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
• همایی، جلال الدین (1367)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، انتشارات توس.
• یورگنسن، ماریان، فیلیپس، لوئیز (1393)، نظریه و روش تحلیل در گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، چاپ چهارم، تهران، نشر نی